Październikową podróż na słoneczną Sardynię rozpoczęliśmy w deszczowym Berlinie. To już trzecia nasza wizyta w niemieckiej stolicy, tym razem bardzo tematyczna. Kilka godzin w oczekiwaniu na samolot spędziliśmy tropiąc pozostałości Muru Berlińskiego w mieście.
Sardynia 2014. Berlin był jednym (w zasadzie pierwszym) z naszych przystanków na trasie wakacyjnego Tour de Europe 2012 do hiszpańskiej Javei – wtedy zwiedzaliśmy największe atrakcje centrum miasta. Był też początkiem i końcem (ze względu na wylot i powrót) naszej podróży po tureckim Kurdystanie w lutym 2014 r. – zdążyliśmy zobaczyć pałac Charlottenburg i galerię East Side, najbardziej znaną pozostałość Muru Berlińskiego. Mniej więcej wtedy wpadł nam pomysł przemaszerowania śladami większej części muru. Okazja nadarzyła się przy okazji wylotu na Sardynię – od przyjazdu Polskim Busem do Berlina do momentu odlotu na Sardynię mieliśmy wszak jakieś 8 godzin.
ładowanie mapy - proszę czekać...
Szybkie śniadanie na lotnisku Schoenefeld, w przechowalni zostawiamy bagaże (6 EUR / doba za schowek, do którego weszły wszystkie cztery nasze walizki z bagażem podręcznym), w automacie – „gadającym” także po polsku – kupujemy grupowy, całodzienny bilet na komunikację miejską (16,70 EUR za dzień – może na nim jeździć do 5 osób w strefach ABC, czyli także z / na lotnisko – dla porównania taki sam bilet dla jednej osoby dorosłej kosztuje 7,20 EUR, dla dziecka 5,30 EUR) i wsiadamy w S-Bahn. Celem jest stacja Treptower Park, od której zaczynamy naszą trasę szlakiem dawnego Muru Berlińskiego.
Na Treptower Park jesteśmy ok.9:30 rano – czas zacząć poszukiwanie. Oczywiście nie idziemy w ciemno. W ramach wcześniejszych merytorycznych przygotowań znaleźliśmy w sieci kilka mapek, prowadzących śladami muru – zrobiliśmy z tego własną wersję i tak „uzbrojeni” ruszyliśmy na długi spacer. Dziś pierwszy raz pokażemy Wam, jak wyglądają u nas takie notatki przed wyruszeniem w trasę – poniżej macie w oryginale materiał, który przygotowaliśmy na zwiedzanie Berlina.
Skąd wziął się mur w Berlinie ? Wiadomo – po przegranej przez Niemcy wojnie, stolicę podzielono na cztery strefy okupacyjne – trzy alianckie i jedną radziecką. Władze radzieckie szybko wprowadziły ograniczenia w poruszaniu się pomiędzy strefami alianckimi a swoją, ale wciąż można było przechodzić pomiędzy nimi na zasadzie tzw. „małego ruchu przygranicznego”, np. do pracy czy do rodzin po drugiej stronie. Ale szybko okazało się, że dramatycznie rośnie różnica w poziomie życia.
Solą w oku władz komunistycznych była masowa emigracja obywateli NRD na tereny utrzymywane pod kontrolą aliantów, a także osoby ze wschodniej części, pracujące i zarabiające w zachodniej (marka zachodnia była kilkukrotnie więcej warta), ale płacące za utrzymanie na wschodzie Berlina wg cen wschodnich oraz obywatele zachodniego Berlina, zaopatrujący się we wschodniej części ze względu na relatywnie dużo niższe ceny we wschodnich markach. Jednym zdaniem – komunistom ubywało obywateli, a przybywało „spekulantów”, wykupujących resztki dobrej jakości produktów na wschodzie miasta. Szacuje się, że do momentu budowy muru, z NRD wyjechało na zachód ponad 2,5 mln osób.
Budowę przygotowywano w tajemnicy, choć już wcześniej miasto podzielono systemem płotów i stref bezpieczeństwa. 13 sierpnia 1961 r. nad ranem radzieckie wojsko podeszło pod wszystkie strefy graniczne, blokując jednocześnie komunikację miejską, łączące obie strefy miasta. Część stacji metra zablokowano, tworząc z nich stacje-widma – pociągi nie zatrzymywały się na nich, uniemożliwiając przemieszczanie się pomiędzy strefami. Gdy granica strefy przebiegała przez zabudowania, zamurowywano w nich drzwi i okna, a docelowo takie domy burzono. Powstało też wiele tzw. eksklaw – wysepek należących do jednej ze stron, ale położonych na terenie drugiej. Pokażemy Wam jedną z takich „eksklaw” – trójkąt Lenne, podlegający władzom komunistycznym, ale położony na terenie Berlina Zachodniego i nie połączony bezpośrednio ze strefą wschodnią. Eksklawy te (w obie strony) zostały zlikwidowane dopiero tuż przed upadkiem muru, w 1988 r., dzięki porozumieniu o wymianie gruntów pomiędzy strefami Berlina.
W sumie mur miał długość ponad 155 km, na całej jego długości wybudowano ponad 300 wieżyczek strażniczych – straż graniczna miała pozwolenie na użyci broni w stosunku do ludzi, którzy próbowali granicę przekroczyć nielegalnie. Przy taki próbach zginęła masa ludzi – nie ma dokładnej statystyki – było ich być może nawet grubo ponad 200. Po stronie radzieckiej za murem znajdował się jeszcze pas bezpieczeństwa, miejscami szeroki nawet na kilkaset metrów. Na nim znajdowały się płoty, zasieki, zapory i mocne oświetlenie. Gdy mur prowadził przez tereny gęsto zabudowane, wprowadzano na terenie przygranicznym specjalną strefę i silniejsze kontrole osób tam przebywających, miejscami wybudowano też dodatkowy, wewnętrzny mur.
„Mur” działał nawet, gdy granica przebiegała na rzece Sprewie – stosowano specjalne podwodne zapory, uniemożliwiające przepłynięcie rzeki, która była częstym celem uciekinierów – podczas prób pokonania granicy wpław także ginęli ludzie. Pamiątki po nich także zaraz Wam pokażemy.
Mur Berliński upadł 9 listopada 1989 r. – od tego dnia obywatele wschodniej części miasta mogli bez przeszkód przechodzić do Berlina Zachodniego i z powrotem. Co ciekawe, w drugą stronę – obywatelom Berlina Zachodniego – przemieszczanie się umożliwiono dopiero przed samym Bożym Narodzeniem 1989 r. Muru wciąż pilnowano, ale nawet przekraczanie w miejscach niedozwolonych nie było już surowo karane. Ostatecznie straż graniczna przestała pilnować go w lipcu 1990 r. Chwilę wcześniej zaczęto go powoli rozbierać.
Do dziś znaleźć można w Berlinie wiele fragmentów muru, kilka z nich o największej długości jest dobrze znana, reszta nieco zapomniana. Niektóre fragmenty znajdują się poza Niemcami, jako eksponaty w światowych muzeach. Kilka z nich znajduje się także w Polsce. Wróćmy więc do Berlina i znajdźmy w nim to, co z muru pozostało. Startujemy ze wspomnianej stacji S-Bahn – Treptower Park.
Pierwszym celem jest aleja Puszkina (Puschkinallee), przy której za skrzyżowaniem z Eichenstrasse znajdziemy pierwsze pamiątki po stojącym tu niegdyś murze. Nie udało się nam tego potwierdzić, ale prawdopodobnie ogrodzenie po prawej stronie, przed zabudowaniami przemysłowymi, są także resztkami muru. Na pewno zaś pozostałością po nim jest znajdująca się naprzeciwko, w parku Schlesischer Busch dawna wieża dowodzenia – było ich podobno 31 na całej długości muru. To tutaj najpierw docierały sygnały z systemów alarmowych i tutaj wydawano rozkazy żołnierzom straży granicznej, dotyczące reagowania na nie. Stanowiska dowodzenia były jedynym typem wieży strażniczej, wyposażonym w ogrzewanie i toalety.
Dłuższy spacer czeka nas teraz aż do XIX-wiecznego mostu Oberbaumbrücke, jednego z piękniejszych w Berlinie, niestety okrytego złą sławą w czasach Muru Berlińskiego. Most ten stanowił jedną z granic pomiędzy strefami, a rzeka Sprewa była jednym z celów uciekinierów ze wschodu. Jedną z pierwszych ofiar całego muru (wg dostępnej listy – siódmą z kolei) był Udo Dullick, 25-letni bezrobotny z Berlina Wschodniego, który 5 października 1961 r. spróbował przepłynąć Sprewę obok mostu. Pomimo ostrzału ze strony strażników nie został trafiony, ale z powodu utraty sił utonął, nim zdołał dopłynąć na zachodni brzeg. Został wyłowiony już martwy po zachodniej stronie. Rodzina po stronie wschodniej długo nie wiedziała, co się z nim stało, identyfikacji dokonał dopiero brat, żyjący w Szwajcarii. Podczas pogrzebu uciekiniera ksiądz miał zakaz mówienia o okolicznościach śmierci Udo.
Przy moście zginęło także w latach 70-tych XX wieku w różnych wypadkach pięcioro dzieci – nie uciekały, ale wpadały do wody, nie ratowane przez nikogo z obawy przed przekroczeniem granicy stref i ostrzałem ze strony wschodniej. Dopiero w 1975 r. obie strony uregulowały zasady akcji ratowniczych na granicznej rzece. Obok mostu znajduje się tablica z listą ofiar, które zginęły tu w czasach istnienia muru. Znajdziecie tu także mały kamienny obelisk, ustawiony ku pamięci „nieznanych uciekinierów”.
Już z tej strony Sprewy widać kolejną część pozostałości po Murze Berlińskim, tę chyba najsłynniejszą. Naprzeciwko, po drugiej stronie mostu znajduje się East Side Gallery – 1,3 km muru, wymalowanego (ponad 100 artystycznych obrazów) przez artystów z całego świata, ustawione jako pomnik wolności nad rzeką. Najsłynniejsze z nich to m.in. pocałunek Breżniewa i Honeckera. Czas galerii nie oszczędza, tak jak i wandale, na szczęście to miejsce pamięci jest czasem odnawiane i wciąż stanowi jedną z topowych atrakcji całego Berlina. East Side Gallery widzieliśmy już wcześniej, podczas powrotu z tureckiego Kurdystanu – ten odcinek byłego muru przeszliśmy więc stosunkowo szybko.
Mijamy East Side Gallery i kolejnym mostem – Schillingbrücke – wracamy na południową stronę Sprewy. Most ten jest zabytkiem – wybudowany został w 1870 r., jako jeden z dwóch mostów w całym Berlinie nie został zniszczony przez hitlerowców podczas obrony miasta, na czas istnienia Muru Berlińskiego został całkowicie zamknięty. Mimo to i w jego okolicy zdarzały się próby przedostania na zachód. 9 dni po tym, jak zginął Udo Dullick, koło mostu Schillingbrücke zastrzelono w wodach rzeki także 25-letniego Wernera Probsta. Półtora roku później podczas próby ucieczki utonął tu inny 20-latek.
Stąd czeka nas kilkudziesięciominutowy spacer do kolejnego miejsca, związanego z murem. Po drodze oglądamy XIX-wieczny ewangelicki kościół św.Tomasza z ogromną kopułą, jeden z największych ewangelickich kościołów na świecie. Kolejną atrakcją „przy okazji” jest jeden z najstarszych kościołów katolickich w Berlinie – kościół św.Michała z połowy XIX w., wzorowany ponoć na weneckim kościele San Giorgio Maggiore (oglądaliśmy go kilka lat wcześniej).
Kolejnym celem, związanym z historią Muru Berlińskiego, jest ulica Sebastianstrasse. Stoi tu tablica upamiętniająca wydarzenia z 1962 r., kiedy to dwaj mieszkańcy Berlina Zachodniego: Siegfried Notfke i Dieter Hoetger rozpoczęli przekopywanie tunelu z budynku przy tej ulicy, prowadzącego pod murem do budynków przy sąsiedniej ulicy – Heinrich-Heine-Strasse. Chcieli tym sposobem przeprowadzić na zachodnią stronę swoje rodziny ze wschodniej strefy. NRD-owskie służby bezpieczeństwa dowiedziały się jednak o bliżej nie sprecyzowanym tunelu w trakcie powstawania i wysłały na drugą stronę muru szpiega – pseudonim „Pankow” – jego siostra znała jedną z kobiet oczekujących na ucieczkę po wschodniej stronie.
Człowiek ten znalazł wynajęty, nieczynny sklep w budynku przy Sebastianstrasse oraz ślady wykopów na jego podwórzu, po czym skierowano go do infiltracji grupy „uciekającej” po wschodniej stronie. Wynikiem tego uzbrojona milicja czekała aż dwaj zachodni pomocnicy dokończą kopanie tunelu. Gdy weszli oni do niego celem sfinalizowania ucieczki, po wschodniej stronie już czekała zbrojna grupa, która bez ostrzeżenia otworzyła ogień. Notfke i Hoetger zostali ciężko ranni, ranny w wyniku chaotycznej akcji został też sam „Pankow”. O ile jednak zdrajca został od razu przetransportowany do szpitala, o tyle obaj zachodni „kopacze” w ciężkim stanie byli od razu na miejscu przesłuchiwani. 22-letni Notfke zmarł w wyniku poniesionych obrażeń, Hoetger po wyzdrowieniu został skazany na 9 lat więzienia po wschodniej stronie. Jedenaście osób gotowych do ucieczki zostało aresztowanych, po wyłączeniu dzieci zostali skazani na więzienie (1 do 2 lat). Dla zachowania pozorów aresztowano też zdrajcę „Pankowa”.
I znów dłuższy spacer, tym razem wzdłuż Oranienstrasse, aż do skrzyżowania z Axel-Springer-Strasse. Stoi tu siedziba wydawnictwa Axel Springer, z którą także wiąże się historia muru. Malowany na złoto budynek wzniesiono w 1959 r. przy samej granicy radzieckiej strefy okupacyjnej Berlina – w 1961 r. pod oknami wydawnictwa wybudowano Mur Berliński. Rozświetlony wysoki budynek był dla mieszkańców wschodniego Berlina „latarnią zachodniego świata”, a sam właściciel, żyjący ideą zjednoczonego miasta, urządził sobie gabinet na najwyższym piętrze z widokiem na strefę śmierci dookoła muru.
W 2009 r., 50 lat po budowie biurowca i 20 lat po upadku Muru Berlińskiego, na placu przed budynkiem odsłonięto rzeźbę artysty Stephana Balkenhola, przedstawiającą postać balansującą na szczycie muru. Do wykonania rzeźby użyto autentycznych fragmentów Muru Berlińskiego. Obok znajdziecie też wmurowane w chodnik tablice z cytatami R.Reagana i W.Brandta, związane z upadkiem muru.
Z boku budynków Axel Springer, przy ulicy Zimmerstrasse stoi mała tablica, upamiętniająca ofiarę „z drugiej strony” – tu, przy próbie zatrzymania ucieczki tunelem, przekopanym przez Rudolfa Muellera, który sam wcześniej uciekł za zachodnią stronę, a teraz chciał przeprowadzić swoją rodzinę, w lecie 1962 r. zastrzelony został 20-letni wschodni strażnik graniczny Reinhold Huhn. W 1970 r. komunistyczne władze postawiły mu po wschodniej stronie muru pomnik, usunięty po zjednoczeniu Niemiec. Pomnik ten był miejscem propagandowych wydarzeń, kwiaty pod nim składał m.in. sam Fidel Castro. Pogrzeb strażnika także zamieniono w propagandową manifestację. Co ciekawe, zachodnie władze po dochodzeniu w 1962 r. uniewinniły sprawcę, ale w 1998 r. śledztwo wznowiono i Muellera skazano na rok więzienia w zawieszeniu za nieumyślne spowodowanie śmierci Huhna. Nie pomogły apelacje, wyrok utrzymał nawet Trybunał Konstytucyjny Niemiec w 2000 r.
Jedną przecznicę dalej, także przy Zimmerstrasse, stoi niewielki pomnik, poświęcony pamięci Petera Fechtera, 18-latka, zastrzelonego przy próbie ucieczki przez strażników muru. Fechter wraz z kolegą chcieli wyskoczyć z okna opuszczonego sklepu, przebiec do muru i przeskoczyć go. Koledze się udało… Fechtera dopadły kule już na szczycie muru. Ciężko ranny, spadł na wschodnią stronę, konając przez kolejną godzinę, bez żadnej pomocy ze strony strażników, na oczach gapiów po zachodniej stronie. Po jego śmierci po zachodniej stronie rozpętała się manifestacja przeciwko strażnikom. Wkrótce po zachodniej stronie stanął krzyż, którego odsłonięcie uświetnił sam Willy Brandt. Po zjednoczeniu Niemiec, dokładnie w miejscu, gdzie po wschodniej stronie muru skonał Fechter, postawiono niewielki pomnik poświęcony jego pamięci, z napisem „On tylko chciał wolności…” Berlińczycy pamiętają o nastolatku, wciąż składane są tam kwiaty.
Ciąg dalszy spaceru szlakiem pozostałości Muru Berlińskiego znajdziecie w kolejnym wpisie, do którego lektury zapraszamy.
Pełna galeria zdjęć ze szlaku śladami Muru Berlińskiego znajduje się na osobnej stronie naszego bloga oraz na naszym fanpage’u na Facebooku.
